Eva Pama-van ‘t Zand, Psycholoog & Eigenaar Hooggevoelig heel gewoon

Overprikkeling is een veelvoorkomende klacht, niet alleen bij gezonde mensen, maar ook na niet-aangeboren hersenletsel en andere aandoeningen zoals autisme en ADHD. Wat er met overprikkeling bedoeld wordt hangt vaak af aan wie je het vraagt. Het gaat vaak om problemen in het omgaan met de intensiteit van en hoeveelheid aan zintuigelijke prikkels.

Een eenduidige definitie van overprikkeling is er niet. Dit komt waarschijnlijk door de verscheidenheid aan oorzaken en gevolgen. Wetenschappelijke kennis over deze oorzaken en goede meetinstrumenten om overprikkeling te meten ontbreken momenteel in de klinische praktijk. Patiënten die last hebben van overprikkeling vallen hierdoor vaak tussen wal en schip.

In deze lezing zal ik het hebben over hoe we onderzoek naar overprikkeling kunnen benaderen vanuit cognitief neuropsychologisch perspectief, wat mogelijke oorzaken van overprikkeling zijn, hoe we dit kunnen meten, en of we er wat aan kunnen doen.

Dr. Irene Huenges Wajer, Klinisch neuropsycholoog, Universiteit Utrecht/UMC Utrecht

Bij mensen met een autisme spectrum diagnose is vaak sprake van veranderde prikkelverwerking, die zich uit in een overgevoeligheid of juist ondergevoeligheid voor bepaalde prikkels van de zintuigen. Veranderde prikkelregulatie is opgenomen in de diagnostische criteria voor autisme in de DSM-5. De reacties op prikkels kunnen sterk verschillend zijn: prikkels worden opgezocht of juist vermeden. Na een introductie op dit onderwerp ga ik wat dieper in op de overeenkomsten in prikkelverwerking en prikkelgevoeligheid tussen mensen met autisme en mensen met synesthesie. Bij synesthesie roepen prikkels in een bepaald zintuig, bijvoorbeeld het horen van muziek, ook zintuiglijke ervaringen op in een ander zintuig, bijvoorbeeld het zien van kleur. Er zijn veel verschillende vormen van synesthesie (kleurervaringen voor letters, smaken proeven voor gesproken taal, etc) en synesthesie komt 5 tot 10 keer vaker voor bij mensen met een autisme spectrum diagnose.

Ik zal een aantal onderzoeken bespreken waarin ik de overeenkomsten tussen autisme en synesthesie wat betreft prikkelgevoeligheid en prikkelverwerking heb onderzocht. Ook bij synesthesie komt namelijk over- of ondergevoeligheid van de zintuigen voor. Ik rapporteer resultaten van een EEG onderzoek naar visuele prikkelverwerking bij kinderen met een autisme spectrum diagnose en bij kinderen met aanleg voor synesthesie.

Ook presenteer ik voorlopige resultaten van een vergelijking in zintuiglijke gevoeligheid tussen mensen met een autisme diagnose die daarnaast wel of niet ook synesthesie hebben, en demonstreer ter afsluiting een website voor het online testen van synesthesie.

Dr. Tessa van Leeuwen, Universitair Docent bij het Departement Communicatie en Cognitie van Tilburg Universiteit; Gastonderzoeker bij het Donders Instituut aan de Radboud Universiteit

Overprikkeling, iedereen kent de term. Maar wat betekent het? Wat gebeurt er in de hersenen wanneer je (veel) meer last hebt van zintuiglijke prikkels dan gemiddeld?

Wetenschappers laten ons zien dat de hersenen van iemand die overprikkeld raakt, anders reageren op prikkels dan gemiddeld. Maar dat gebeurt in termen die niet bruikbaar zijn voor gesprekken met je cliënt. Als je termen gebruikt als formatio reticulare, thalamus, drempelwaardes, vestibulair en propriocepsis, dan zal de meeste informatie niet landen, omdat de cliënt geen referentiekader heeft.

In de lezing van vandaag introduceert Monique een manier waarop je met je cliënt het gesprek aan kunt gaan over overprikkeling. Op een toegankelijke manier, zoals in de Wiebelen en friemelenreeks; een reeks met boeken over zintuiglijke prikkelverwerking.

• Je leert hoe je in lekentaal de theorie van zintuiglijke prikkelverwerking uit kunt leggen
• Je ziet voorbeelden van illustraties, overzichten en gereedschappen die je daarbij gebruiken kunt
• Je leert welke signalen van overprikkeling cliënten bij zichzelf kunnen herkennen
• Je leert welke specialisten mee kunnen denken over strategieën waarmee de cliënt zijn (te hoge) alertheid kan reguleren
• Je leert waarom je de term ‘prikkelarm’ wilt vermijden

Tijdens de lezing wordt beeldmateriaal gebruikt, dat vrij toegankelijk is. Tijdens en na de lezing is er tijd voor vragen.

Monique Thoonsen, expert zintuiglijke prikkelverwerking, pedagoog, CCE-consulent Eigenaar van het bedrijf 7 Zintuigen; Auteur van de Wiebelen en friemelen reeks; 4 boeken over zintuiglijke prikkelverwerking

Eén op de vijf mensen lijdt aan (chronische) pijn, wijst epidemiologisch onderzoek uit. In Nederland hebben meer dan 3 miljoen mensen pijn. De meest bekende pijnmechanismen zijn nociceptieve pijn (pijn door schade of ziekte in niet-zenuwweefsel gepercipieerd via pijnzenuwen) en neuropatische pijn ofwel zenuwpijn (door ziekte of schade aan zenuwen of zenuwweefsel). Bij veel patiënten met chronische pijn blijken deze pijnmechanismen echter onvoldoende verklarend.

Wetenschappelijk onderzoek van de laatste jaren wijst op een derde pijnmechanisme: nociplastische pijn. Ons perifere en centrale zenuwstelsel blijkt sterk veranderlijk te zijn in functie, kan gevoeliger worden voor (pijn)prikkels, kan pijn onderhouden en doen verergeren, zelfs pijn doen voortbestaan zonder vindbare oorzaken buiten het zenuwstelsel. De pijn- en gevoelsverwerking verandert door onder meer neurofysiologische, neurobiochemische, immunologische en inflammatoire processen. Elk persoon heeft een zenuwstelsel met individuele, unieke eigenschappen en zenuwcellen in neuronale netwerken. Door fysieke of mentale invloeden kunnen neuronen overactief worden. Regulerende processen in het centraal zenuwstelsel (versterken, verspreiden of remmen van prikkels) kunnen onvoldoende in staat zijn om pijnprikkels, die opstijgen van het ruggenmerg naar de hersenen, af te remmen. Prikkels die op zichzelf niet schadelijk of pijnlijk zijn worden door veranderde verwerking in het zenuwstelsel pijnlijk (allodynie), pijnlijke prikkels kunnen versterkt worden en als nóg pijnlijker ervaren worden (hyperalgesie);  prikkels kunnen verspreid worden via de neuronale netwerken; daarom kan pijn op ogenschijnlijk onvoorspelbare plaatsen in het lichaam ervaren worden. Dit alles heet centrale (pijn)sensitisatie: een centraal zenuwstelsel dat als het ware gevoeliger is geworden voor prikkels en in relatieve of absolute zin overprikkeld wordt. Ook het autonome zenuwstelsel kan meedoen. Chronische pijn, chronische moeheid, fibromyalgie en geprikkelde darmsyndroom worden geassocieerd met centrale sensitisatie en/of langdurige overprikkeling. Chronische pijn is sinds 2019 in de ICD 11 opgenomen als een eigenstandige ziekte.

Als risicofactoren worden onder meer genoemd: genetische predispositie, fysieke, emotionele en seksuele trauma’s, langdurige disstress en disbalans, hogere gevoeligheid, heftige pijnlijke periodes, het ondergaan van meerdere operaties en inadequate pijnbestrijding. Het is niet onwaarschijnlijk dat psychosociale en externe factoren, zoals maatschappelijke druk, hoge (ook eigen) verwachtingen en prestatie- en  sociale druk via centrale sensitisatie bij kunnen dragen aan het ontstaan van chronische klachten met risico op maatschappelijke uitval.

Prof. dr. André P. Wolff, hoogleraar Anesthesiologie i.h.b. Pijngeneeskunde, Rijks Universiteit Groningen/ Universitair Medisch Centrum Groningen

Tijdens een theatervoorstelling kwam actrice Margôt Ros in januari 2018 hard in botsing met een decorstuk. De huisarts constateerde een ‘lichte hersenschudding’. Met extra rust overdag maakte Margôt de serie theatervoorstellingen toch af. Ze kreeg in de loop van de tijd echter steeds meer last van de gevolgen van haar hersenschudding. Haar hoofdpijn ging niet meer weg en ze was vaak erg duizelig. Na een paar weken werd ze ook overgevoelig voor licht en geluid. Zelfs in huis begon ze een zonnebril te dragen en het simpele geluid van een waterkoker of de wasmachine kon haar helemaal gek maken.

Na twee maanden kreeg Margôt van de neuroloog de diagnose postcommotioneel syndroom (PCS). Deze diagnose krijgen patiënten als de gevolgen van een hersenschudding langer dan zes weken aanhouden. Na een noodgedwongen thuisquarantaine kon ze een halfjaar later eindelijk gaan revalideren en begon het herstel. Margôt heeft veel baat gehad bij de oefeningen waarmee ze thuis haar hersenen kon trainen. Ze deed daarbij ook dubbeltaken, bijvoorbeeld taal- en rekenspelletjes doen terwijl ze op een trampoline stond. Ze gebruikte meditatie om haar brein een paar keer per dag echt tot rust te laten komen.

Anderhalf jaar na haar ongeval begon Margôt weer met werken. De eerste grote klus waren de opnames voor het zevende en laatste seizoen van haar eigen comedyserie Toren C. Ze nam tijdens de opnames meer rust dan normaal en liet een aantal typetjes door andere actrices spelen. Daarna heeft ze langzamerhand ook andere klussen weer opgepakt. Hoewel haar overgevoeligheid voor prikkels duidelijk is afgenomen, is ze zeker nog niet helemaal de oude. Het is nog elke week zoeken naar de juiste balans om niet overbelast te raken.

Over haar maandenlange isolatie, revalidatie en herstel schreef ze samen met journalist Jeroen Kleijne het boek ‘Hersenschorsing’ (2020, Nijgh & Van Ditmar).

Margôt Ros, actrice (o.a. Toren C), regisseuse, auteur van het boek Hersenschorsing

Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) kenmerkt zich door problemen in de aandachtscontrole en/of hyperactiviteit en impulsiviteit. Daarnaast komt er veel informatie binnen, waardoor men gemakkelijker overprikkeld raakt. Verbetering in de zelfregulatie lijkt dan ook een belangrijk aangrijpingspunt in deze doelgroep. Mindfulness lijkt een veelbelovende interventie bij ADHD, welke ingrijpt op thema’s als het trainen van de aandacht, emotieregulatie, bewust handelen en acceptatie.

Tijdens deze presentatie wordt duidelijk wat mindfulness precies is (en wat niet) en hoe mindfulness kan worden ingezet bij ADHD en overprikkeling. Naast onderzoek en casuïstiek, zal hierbij ook uw eigen ervaring aan bod komen.

Dr. Marleen ter Avest,  onderzoeker – Cognitieve Neurowetenschappen, Donders Instituut, Radboudumc; eigenaar, psycholoog, mindfulness en compassie trainer – Praktijk Note to Mind

Bij dementie gaat het niet alleen om de aandoening van het brein, maar ook hoe degene die eraan lijdt ermee omgaat (coping, veerkracht) èn hoe de omgeving erop reageert. Mensen met dementie hebben, naast andere beperkingen, een vertraagde informatieverwerking en een verminderd vermogen tot het afweren van (irrelevante) prikkels. Overprikkeling kan bij mensen met dementie leiden tot, onder meer, rusteloos gedrag en dwaalgedrag, en een sterk verminderd presteren op zelfzorggedragingen. Dat heeft consequenties voor hun ervaren kwaliteit van leven. Overprikkeling leidt tot stress en probleemgedrag. Vermijden van overprikkeling en interventies die het remmend vermogen van het demente brein ondersteunen hebben een positief effect op functioneren en beleving van mensen met dementie.

Dr. Frans Hoogeveen, specialist dementiezorg, Hoogeveen WTAG

Eva Pama-van ‘t Zand, Psycholoog & Eigenaar Hooggevoelig heel gewoon